Trong thế giới thực vật phong phú của Việt Nam, có những loài cây mang trong mình giá trị kinh tế và văn hóa đặc biệt, và cây xá xị là một trong số đó. Nổi tiếng với hương thơm đặc trưng, loại gỗ quý hiếm này không chỉ được ứng dụng rộng rãi trong chế tác mỹ nghệ, nội thất mà còn có vai trò quan trọng trong y học và làm đẹp. Tuy nhiên, cũng chính vì giá trị cao mà cây xá xị đang đứng trước nguy cơ bị khai thác cạn kiệt.
Vậy, Cây Xá Xị Là Cây Gì? Loại cây này có những đặc điểm và công dụng gì mà lại được săn lùng đến vậy? Hãy cùng blog “Hoa Tươi Thanh Thảo” tìm hiểu sâu hơn về loài cây đặc sản đầy bí ẩn này, từ đặc điểm sinh học đến những ứng dụng độc đáo trong đời sống, để hiểu rõ hơn về tầm quan trọng của nó và cách để chúng ta có thể trân trọng, bảo vệ nguồn tài nguyên quý giá này.
Tổng quan về cây xá xị (Vù Hương/Re Hương)
Cây xá xị, với vẻ ngoài hùng vĩ và hương thơm quyến rũ, từ lâu đã là một biểu tượng của sự quý hiếm trong các khu rừng nhiệt đới.
Tên gọi và đặc điểm thực vật
Cây xá xị có tên khoa học là Cinnamomum parthenoxylon Meisn, thuộc họ Nguyệt quế (Lauraceae). Ngoài tên gọi phổ biến là xá xị, loài cây này còn được biết đến với nhiều tên địa phương khác như vù hương hay re hương ở miền Bắc. Tên “xá xị” được người dân phía Nam đặt do mùi hương của loại cây này gợi nhớ đến mùi nước xá xị đóng chai quen thuộc.
Đây là một loài cây gỗ lớn, thường xanh, có thể đạt chiều cao lên tới 30m, với đường kính thân cây khoảng 70-90 cm. Cành cây nhẵn, có màu hơi đen khi khô. Lá cây mọc cách, hình trứng, dài khoảng 9-11 cm và rộng 4-5 cm, thon nhọn về hai đầu. Các gân bên thường có 4-7 đôi, gân giữa phẳng ở mặt trên và lồi ở mặt dưới. Cuống lá dài khoảng 2-3 cm, nhẵn.
Cụm hoa xá xị mọc thành chùy ở nách lá, dài 6-12 cm, phủ lớp lông màu nâu. Cuống hoa dài 1-3 mm, cũng phủ lông. Bao hoa có 6 thùy, dài 1,5-2 mm, thon và có lông. Nhị hoa hữu thụ có 9 chiếc, chia thành 3 vòng, trong đó 2 vòng nhị ngoài không có tuyến và chỉ có lông, nhị vòng thứ ba có 2 tuyến không chân. Nhị lép có 3 chiếc, hình tam giác có chân. Bầu nhụy hình trứng, nhẵn, vòi ngắn và núm hình đĩa. Quả cây xá xị có hình cầu, đường kính 8-10 mm, được đính trên ống bao hoa hình chén. Mùa hoa thường vào tháng 1-5, và mùa quả từ tháng 6-9. Cây xá xị sinh trưởng chủ yếu trong các khu rừng rậm nhiệt đới thường xanh, ẩm ướt trên núi đất hoặc núi đá vôi, ở độ cao từ 100-600m.
Phân bố và tình trạng bảo tồn
Cây xá xị được phân bố rộng rãi ở các vùng rừng nhiệt đới tại nhiều quốc gia như Việt Nam, Trung Quốc, Ấn Độ… Tại Việt Nam, loài cây thân gỗ quý này chủ yếu phát triển ở các tỉnh miền núi phía Bắc và miền Trung như Cao Bằng, Tuyên Quang, Quảng Ninh, Bắc Giang, Quảng Trị, Đà Nẵng.
Cây xá xị có nguồn gen quý hiếm. Gỗ của cây được đánh giá cao về độ bền, khả năng chống mối mọt và thường được sử dụng trong xây dựng, làm tà vẹt hay đóng tàu. Đặc biệt, lá, vỏ và rễ cây còn có thể chiết xuất tinh dầu với nhiều công dụng. Chính vì mang lại giá trị kinh tế cao, cây xá xị đã bị khai thác quá mức một cách nghiêm trọng. Hiện nay, rất khó để tìm thấy những cây xá xị trưởng thành trong tự nhiên, đẩy loài cây này vào nguy cơ bị tuyệt chủng. Đây là một vấn đề cấp bách đòi hỏi sự quan tâm và các biện pháp bảo tồn kịp thời để gìn giữ các loại cây hoa thơm thân gỗ và tài nguyên thiên nhiên quý giá này.
Cây xá xị (vù hương) trưởng thành với tán lá xanh mướt
Gỗ Xá Xị Là Gì? Thuộc Nhóm Mấy Trong Phân Loại Gỗ Việt Nam?
Gỗ xá xị là một trong những loại gỗ quý hiếm và có giá trị cao nhất tại Việt Nam. Theo hệ thống phân loại gỗ của Việt Nam, gỗ xá xị thuộc nhóm II, cùng với các loại gỗ cao cấp khác như giáng hương, gụ, cẩm lai. Điều này cho thấy sự quý giá và chất lượng vượt trội của nó so với nhiều loại gỗ thông thường.
Vân gỗ xá xị rất mịn và bắt mắt, tạo nên vẻ đẹp riêng biệt. Gỗ có màu sắc đa dạng, phổ biến nhất là đỏ sẫm, vàng nhạt pha chút sắc xanh độc đáo. Tùy thuộc vào sắc thái, gỗ xá xị thường được phân thành hai loại chính là xá xị đỏ và xá xị xanh. Cả hai loại này đều có tính chất và đặc điểm tương đồng, chỉ khác biệt về màu sắc.
Cận cảnh thớ gỗ xá xị đỏ với vân gỗ độc đáo
Điều đặc biệt làm nên giá trị của gỗ xá xị là hương thơm tự nhiên. Loại gỗ này đứng thứ tư trong số sáu loại gỗ thơm nhất Việt Nam, chỉ sau Trầm Hương, Ngọc Am và Hoàng Đàn. Thân gỗ tự tiết ra tinh dầu, tỏa ra một mùi hương dịu nhẹ, dễ chịu và vô cùng thư thái. Mùi hương này không chỉ mang lại cảm giác dễ chịu cho người sử dụng mà còn ẩn chứa nhiều công dụng đặc biệt khác.
Khối gỗ xá xị xanh tự nhiên có mùi thơm đặc trưng
Gỗ Xá Xị Có Tốt Không? Những Ưu Điểm Nổi Bật
Gỗ xá xị được đánh giá rất cao về chất lượng và độ bền, sở hữu nhiều ưu điểm vượt trội khiến nó trở thành lựa chọn hàng đầu cho các sản phẩm cao cấp.
Độ bền và khả năng thích ứng cao
Một trong những đặc tính nổi bật của gỗ xá xị là độ bền bỉ vượt thời gian, cùng với khả năng thích ứng tuyệt vời với các điều kiện môi trường khác nhau. Dưới tác động của nhiệt độ cao từ môi trường, thân gỗ xá xị có cơ chế tự điều tiết bằng cách tiết ra tinh dầu. Lớp tinh dầu này không chỉ giúp gỗ chống lại tình trạng nứt nẻ, cong vênh mà còn có tác dụng ngăn chặn sự tấn công của mối mọt, giúp sản phẩm từ gỗ xá xị giữ được vẻ đẹp và tuổi thọ lâu dài.
Giá trị thẩm mỹ vượt trội
Gỗ xá xị không chỉ bền mà còn sở hữu giá trị thẩm mỹ cao. Các đường vân gỗ sắc nét, tinh tế cùng với màu sắc tươi sáng (đỏ sẫm, vàng nhạt hoặc xanh) tạo nên vẻ đẹp sang trọng, đẳng cấp. Chính vì vậy, gỗ xá xị là vật liệu lý tưởng để chế tác các sản phẩm nội thất cao cấp, mang lại không gian sống thêm phần tinh tế và quý phái.
Mặt cắt ngang của gỗ xá xị cho thấy vân gỗ và màu sắc đẹp
Hương thơm tự nhiên và tác dụng đặc biệt
Đặc điểm nổi bật nhất và làm nên thương hiệu của gỗ xá xị chính là hương thơm tự nhiên tỏa ra từ thân gỗ. Mùi hương này dịu nhẹ, không quá nồng, giúp người sử dụng có tinh thần thoải mái, xua tan mệt mỏi và căng thẳng. Không chỉ vậy, tinh dầu trong gỗ xá xị còn có khả năng xua đuổi hiệu quả các loại côn trùng gây hại như muỗi, gián, kiến, góp phần tạo nên một không gian sống trong lành và an toàn.
Trước đây, gỗ xá xị còn được khai thác để lấy tinh dầu, lá và củ được dùng làm thuốc chữa bệnh trong Đông y. Mùi hương độc đáo này có thể khiến bạn liên tưởng đến việc tìm hiểu về xịt nước hoa đúng cách cho nữ để lưu giữ hương thơm cá nhân, nhưng với gỗ xá xị, hương thơm tự nhiên của nó đã là một món quà tuyệt vời từ thiên nhiên.
Giá Gỗ Xá Xị Bao Nhiêu 1KG?
Với những ưu điểm nổi trội về độ bền, thẩm mỹ và hương thơm đặc trưng, gỗ xá xị có giá thành khá cao trên thị trường. Hiện nay, mức giá gỗ xá xị được bán ra rất đa dạng, tùy thuộc vào chất lượng gỗ (gỗ đẹp, nguyên khối hay gỗ tạp). Ví dụ, một chiếc bàn trà gỗ xá xị nguyên tấm, với kích thước lớn và vân gỗ đẹp, có thể có giá lên tới hàng chục triệu hoặc thậm chí hàng trăm triệu đồng.
Chất gỗ xá xị nguyên khối quý hiếm được bảo quản
Đối với loại gỗ xá xị cao cấp, nguyên khối và có tuổi đời lâu năm, khi được bán ra thị trường có thể đạt mức giá hàng chục triệu đồng mỗi kilogram. Tuy nhiên, do đây là dòng gỗ quý hiếm và đang bị cấm khai thác, nên các sản phẩm gỗ xá xị cao cấp thực sự rất ít và khó tìm. Phần lớn gỗ xá xị trên thị trường hiện nay là do người dân đi đào các gốc xá xị cũ còn sót lại trong rừng để bán cho các xưởng mỹ nghệ hoặc chế tác. Những gốc cây nhỏ nhưng có hình dáng độc đáo, đẹp mắt thường có giá dao động khoảng 500.000 – 1.000.000 đồng một gốc.
Ứng Dụng Đa Dạng Của Gỗ Xá Xị Trong Đời Sống
Không chỉ là một loại gỗ quý hiếm, gỗ xá xị còn được ứng dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực của đời sống, từ nghệ thuật đến y học.
Chế tác đồ thủ công mỹ nghệ và trang sức phong thủy
Do giá trị cao và vẻ đẹp tự nhiên, gỗ xá xị thường được sử dụng để chế tác các sản phẩm phong thủy, tâm linh mang ý nghĩa tốt lành. Tiêu biểu có thể kể đến các pho tượng Phật Di Lặc, tượng Phúc Lộc Thọ, tượng Thần Tài, hay các loại vòng tràng hạt. Việc chế tác gỗ xá xị đòi hỏi kỹ thuật cao và sự tinh xảo của các nghệ nhân. Họ cần chú ý tìm ra những vị trí có khả năng tỏa mùi hương tốt nhất để giữ lại, đồng thời khéo léo xử lý những khuyết điểm, làm nổi bật vẻ đẹp tự nhiên của khối gỗ.
Vào dịp Tết Nguyên Đán năm 2019, tại chợ hoa Tết ở thành phố Thanh Hóa, một pho tượng mang tên “Phúc Lộc Viên Mãn” nặng 3,5 tấn, được làm hoàn toàn từ gỗ xá xị quý hiếm, đã thu hút sự chú ý của đông đảo công chúng. Bức tượng được chế tác công phu, với trung tâm là tượng Phật Di Lặc biểu trưng cho hạnh phúc, phía trên là cây tùng thể hiện sự trường tồn, và xung quanh là hình ảnh những đứa trẻ tượng trưng cho sự sung túc, con cái đầy đàn. Tác phẩm độc đáo này được chủ nhân đưa ra mức giá lên tới 1,2 tỷ đồng, cho thấy giá trị vượt trội của gỗ xá xị trong nghệ thuật điêu khắc.
Bộ tượng Di Lặc bằng gỗ xá xị quý phái
Tượng Phật Di Lặc làm từ gỗ xá xị có giá 1,2 tỷ đồng
Tượng phong thủy Phật bằng gỗ xá xị chạm khắc tinh xảo
Sử dụng làm thuốc chữa bệnh trong Đông Y
Trong y học cổ truyền, cây vù hương (xá xị) được biết đến với nhiều công dụng chữa bệnh. Theo Đông y, vù hương có vị hơi đắng, cay và tính ấm. Rễ và thân cây có tác dụng ôn trung tán hàn, tiêu thực hóa trệ (làm ấm bụng, tán lạnh, giúp tiêu hóa thức ăn). Lá cây có khả năng cầm máu, trong khi quả lại có tác dụng giải biểu thoái nhiệt (giải cảm, hạ sốt). Tương tự như long não, tinh dầu và dầu hạt từ cây xá xị cũng được dùng để chữa các chứng đau tê thấp.
Ở Trung Quốc, rễ và thân cây xá xị thường được sử dụng để điều trị các bệnh như cảm cúm, cảm mạo, ăn uống không tiêu, bụng đầy trướng, đau dạ dày, viêm khớp xương do phong thấp, tiêu hóa không bình thường, ho gà và lỵ. Lá cây được dùng để trị ngoại thương, xuất huyết, còn quả được dùng để trị cảm mạo, sốt cao và bệnh sởi. Những công dụng này càng khẳng định giá trị đa dạng của cây xá xị đối với sức khỏe con người.
Tinh dầu chiết xuất từ gỗ xá xị có nhiều công dụng
Ứng dụng trong đồ nội thất cao cấp
Với tính thẩm mỹ cao, độ bền vượt trội và hương thơm đặc trưng, gỗ xá xị rất được ưa chuộng để chế tác các sản phẩm nội thất sang trọng như bàn ghế, tủ, vật trang trí. Sự kết hợp giữa vân gỗ đẹp mắt, màu sắc ấn tượng và mùi hương dễ chịu tạo nên những món đồ nội thất không chỉ đẹp mà còn mang lại cảm giác thư thái cho không gian sống. Tuy nhiên, do đây là loại gỗ quý hiếm và có giá trị kinh tế cao, không phải ai cũng có điều kiện để sở hữu các sản phẩm nội thất làm từ gỗ xá xị nguyên khối. Ứng dụng nổi bật nhất trong nội thất thường là các bộ bàn trà gỗ nguyên tấm, thể hiện sự đẳng cấp và gu thẩm mỹ của gia chủ.
Tại Đà Lạt, anh Nguyễn Văn Dũng, một chuyên gia sản xuất đồ mỹ nghệ, đã sở hữu một bộ bàn ghế độc nhất vô nhị được làm từ gốc cây gỗ xá xị ngàn năm tuổi, minh chứng cho vẻ đẹp và giá trị trường tồn của loại gỗ này. Việc lựa chọn vật liệu như gỗ xá xị cho kiến trúc nội thất phong thủy không chỉ mang lại giá trị thẩm mỹ mà còn được tin rằng sẽ mang lại tài lộc và bình an.
Bộ bàn ghế độc đáo làm từ gốc cây xá xị ngàn năm tuổi
Khối gỗ xá xị với bướu và vân hoa nu tự nhiên
Bộ bàn ghế được chế tác từ gỗ xá xị cao cấp
Cách Giữ Mùi Thơm Cho Gỗ Xá Xị Hiệu Quả
Sau một thời gian sử dụng, các sản phẩm gỗ xá xị có thể bị giảm dần mùi thơm. Nguyên nhân chính là do tinh dầu trong gỗ tiết ra ngoài, gặp không khí và kết tinh lại, làm bít các thớ gỗ, ngăn cản mùi hương lan tỏa. Để khôi phục và giữ mùi thơm đặc trưng của gỗ xá xị, bạn có thể áp dụng một số cách đơn giản sau đây:
1. Đối với sản phẩm gỗ xá xị mộc (chưa qua xử lý PU):
- Lau sạch bề mặt: Dùng một chiếc khăn sạch nhúng vào nước nóng (không phải nước sôi), vắt thật khô. Sau đó, lau nhẹ nhàng và kỹ lưỡng toàn bộ bề mặt sản phẩm. Việc này giúp loại bỏ lớp bụi bẩn và tinh dầu đã kết tinh bám trên bề mặt, từ đó giúp hương thơm tự nhiên của gỗ xá xị tỏa ra trở lại.
- Chà nhám nhẹ (nếu muốn mùi đậm hơn): Nếu bạn muốn mùi hương trở nên nồng đậm hơn, có thể dùng giấy nhám loại siêu mịn (như loại P2000 trở lên) chà nhẹ nhàng lên toàn bộ hoặc một phần nhỏ của sản phẩm. Cách này giúp mở các thớ gỗ bị bít, cho phép tinh dầu bên trong thoát ra nhiều hơn.
2. Đối với sản phẩm gỗ đã được làm PU bóng, đẹp:
- Tìm các vị trí chưa PU: Các nghệ nhân thường chừa lại một góc nhỏ hoặc một phần khuất nào đó của tác phẩm mà không phủ PU để sản phẩm vẫn có thể tỏa mùi hương. Hãy tìm những vị trí này.
- Tác động vật lý nhẹ nhàng: Tại những vị trí chưa PU, bạn có thể dùng các tác động vật lý nhẹ nhàng như khoan một lỗ nhỏ, dùng giấy nhám loại “phá” (loại có độ nhám thô hơn giấy siêu mịn) để chà xát, hoặc đục nhẹ. Mục đích là để tạo ra một diện tích nhỏ cho tinh dầu thoát ra.
- Lau sạch toàn bộ sản phẩm: Sau khi xử lý các điểm thoát mùi, dùng khăn sạch nhúng nước ấm, vắt khô và lau kỹ toàn bộ sản phẩm. Điều này giúp làm sạch bề mặt và kích thích mùi hương lan tỏa.
Lưu ý quan trọng: Tuyệt đối không sử dụng nước sôi trực tiếp hoặc các loại hóa chất độc hại lên bề mặt gỗ xá xị. Nước sôi có thể làm gỗ bị sốc nhiệt, biến dạng, trong khi hóa chất có thể làm hỏng lớp tinh dầu tự nhiên, làm mất đi hương thơm và vẻ đẹp của gỗ.
Kết luận
Qua bài viết này, chúng ta đã cùng nhau khám phá cây xá xị là cây gì, từ những đặc điểm sinh học độc đáo cho đến giá trị kinh tế và ứng dụng phong phú của loại gỗ quý hiếm này trong đời sống. Cây xá xị không chỉ là một loài thực vật mang lại hương thơm đặc trưng, sự bền bỉ và vẻ đẹp thẩm mỹ cao, mà còn đóng góp vào y học cổ truyền và tạo ra những tác phẩm nghệ thuật, nội thất giá trị.
Tuy nhiên, cũng chính vì những giá trị vượt trội đó mà cây xá xị đang phải đối mặt với nguy cơ tuyệt chủng do khai thác quá mức. Điều này nhắc nhở chúng ta về tầm quan trọng của việc bảo tồn và sử dụng tài nguyên thiên nhiên một cách có trách nhiệm. Hy vọng rằng, thông tin chi tiết này đã cung cấp cho quý độc giả cái nhìn sâu sắc về cây xá xị, từ đó nâng cao ý thức về việc bảo vệ các loài cây quý hiếm, góp phần gìn giữ sự đa dạng sinh học cho thế hệ tương lai.
Tài liệu tham khảo:
- Sách Đỏ Việt Nam năm 2007 – phần thực vật – trang 253.
- Thông tin và hình ảnh từ doisongphapluat.com.
- Thông tin và hình ảnh từ zingnews.vn.